RADAR+: Chronische pijn

Dit is een artikel uit ons consumentenmagazine RADAR+

Wat is chronische pijn?

Anesthesioloog dr. Mischa Simon is hoofd van het Pijnbehandelcentrum van het Leids Universitair Medisch Centrum.

'We spreken over chronische pijn als die meer dan drie maanden duurt, langer aanhoudt of zwaarder is dan verwacht, bijvoorbeeld na herstel van een ziekte of een operatie. Tussen de twee en de drie miljoen Nederlanders hebben er dagelijks last van. Het is dus een gigantisch probleem, dat een enorme impact heeft op het leven van mensen. Relaties en werk lijden eronder, en patiënten vinden het vaak moeilijk om de moed erin te houden.

De meeste chronische pijnklachten komen voor in de lage rug, nek, schouders, armen, benen, gewrichten en zenuwen. De oorzaken zijn heel divers. Artrose, hernia, wervelschade, fibromyalgie of zenuwschade, bijvoorbeeld. Acute pijn is een belangrijke en nuttige waarschuwing. Maar als de zenuwen die het pijnsignaal aan de hersenen doorgeven overprikkeld of beschadigd raken, kan de pijn aanhouden, zelfs als de oorspronkelijke aanleiding allang is verdwenen. De pijn gaat dan als het ware een eigen leven leiden.

In dat geval heb je te maken met een nieuwe, op zichzelf staande aandoening: chronische pijn. Dat is een ingewikkeld probleem, waarvoor meestal geen simpele oplossing is. Als we geen duidelijke – behandelbare – oorzaak voor de pijn vinden, hebben we grofweg twee opties: medicijnen die de pijnprikkel dempen of de zenuw die de pijnprikkel veroorzaakt (tijdelijk) uitschakelen. Dat laatste kan met behulp van injecties, elektrische prikkels of een operatie. Daarnaast is er zo nodig ondersteuning van bijvoorbeeld een fysio- therapeut of een psycholoog. We gaan tot het uiterste om een remedie te vinden, maar helaas lukt het niet altijd om een patiënt helemaal pijnvrij te krijgen. Dan kan een speciaal therapieprogramma helpen om anders met pijn om te gaan.'

Kan een revalidatiearts iets betekenen?

Revalidatiearts prof. dr. Rob Smeets is gespecialiseerd in chronische pijn en hoogleraar revalidatiegeneeskunde aan de Universiteit Maastricht en werkt in het St. Jans Gasthuis en bij Libra Revalidatie & Audiologie in Weert.

'Pijnpatiënten die bij een revalidatiearts terechtkomen, hebben meestal al van alles geprobeerd. Dan kan revalidatie toch niets meer uithalen, denken ze. Maar uit eigen wetenschappelijk onderzoek blijkt dat een pijnrevalidatieprogramma bij meer dan 70 procent van de patiënten voor minder pijn, vermoeidheid en beperkingen zorgt. Dat komt niet per se omdat ze van de pijn af zijn, maar vooral omdat ze er anders mee leren omgaan.

Pijnrevalidatie is bedoeld voor mensen met chronische klachten in het bewegingsapparaat zoals nek of rug, een whiplashsyndroom, fibromyalgie of een complex regionaal pijnsyndroom. Het eerste wat we doen, is hun situatie zo goed mogelijk in kaart brengen. Hoe is de pijn ontstaan? Wat zijn factoren die de pijn uitlokken of in stand houden? Op basis daarvan maken we een maatwerkplan. Vaak bestaat dat uit een combinatie van bewegen en psychosociale hulp. Bij chronische pijn is namelijk altijd méér aan de hand dan alleen lichamelijk letsel. Pijn maakt mensen bang. Zodra ze pijn voelen, stoppen ze met een activiteit. Of ze durven er überhaupt niet meer aan te beginnen. Zo belanden ze in een neerwaartse spiraal, waardoor ze uiteindelijk niets meer kunnen.

Met graded exposure therapy helpen we ze om het bewegen langzaam weer op te bouwen. Dat maakt ze lichamelijk maar ook mentaal sterker. En doordat ze hun bezigheden weer (deels) kunnen oppakken, neemt de pijn een minder grote plek in het dagelijks leven in. Een bepaalde vorm van gedragstherapie, acceptance and commitment therapy, leert patiënten daarnaast om anders over pijn te denken, en te accepteren wat ze nog wel en niet meer kunnen. Alles met als ultiem doel: een betere kwaliteit van leven, óók als de pijn blijft.' 55 ziekenhuizen en revalidatiecentra bieden een speciaal pijnprogramma. Kijk voor meer informatie op revalidatie.nl.

Heeft je levenshouding invloed op pijn?

Psycholoog Madelon Peters is hoogleraar experimentele gezondheidspsychologie aan de Universiteit Maastricht en deed de afgelopen jaren veel onderzoek naar de relatie tussen optimisme en pijnbeleving.

'Optimistische mensen kunnen beter met chronische pijn omgaan. Ze verdragen die beter, en worden er minder snel gestrest of depressief door. Hoe dat precies werkt weten we niet, maar het is wel duidelijk dat een optimistische levenshouding hoop geeft. Dat motiveert patiënten om in actie te komen en eraan te werken om hun situatie te verbeteren, in plaats van bij de pakken neer te zitten.

Al in de jaren tachtig bewezen Amerikaanse wetenschappers dat optimisten beter kunnen omgaan met stress, na een operatie sneller herstellen en zelfs langer leven. Ik wilde weten hoe dat bij pijn zat. En vooral ook of je de levensinstelling van mensen positief kunt beïnvloeden, om zo hun pijn draaglijker te maken. In ons onderzoek lieten we proefpersonen zich gedurende een bepaalde periode heel bewust voorstellen hoe een positieve toekomst eruit zou zien - een bewezen effectieve manier om mensen optimistischer te maken. Daarna deden we een pijnexperiment. Wat bleek? De optimisten voelden minder pijn dan de proefpersonen die geen visualisaties hadden gedaan.

Het effect ging zelfs verder. Mensen met pijn presteren over het algemeen slechter op geheugen- en concentratietesten. Logisch, want pijn leidt enorm af. Maar in ons onderzoek vonden we dat de personen die we vooraf optimistisch hadden gemaakt, mentale taken even goed mét als zonder pijn volbrachten. Een praktische tip om zelf positiever te worden, is om dagelijks drie positieve dingen over die dag op te schrijven. Het klinkt misschien zweverig dat je met zoiets simpels pijn kunt beïnvloeden. Maar aan de uitkomsten van ons wetenschappelijke onderzoek was niets vaags: positieve psychologie werkt écht.'

In mei verschijnt 'Geluk en optimisme - Een bewezen werkzaam programma op basis van positieve psychologie', het boek dat Madelon Peters samen met psycholoog Elke Smeets schreef.

Hoort bij kanker altijd pijn lijden?

Dr. Anne Lukas is anesthesioloog en pijnspecialist in het Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis in Amsterdam.

'Elk jaar krijgen zo'n 100.000 Nederlanders kanker. Op het moment van de diagnose heeft ongeveer de helft van hen pijnklachten. Bij uitbehandelde patiënten ligt dat aantal nog flink hoger. Vaak wordt gedacht dat pijn onlosmakelijk met de ziekte is verbonden. Maar dat idee is echt achterhaald. Er zijn tegenwoordig namelijk heel veel manieren om dit soort pijn te verhelpen, of in ieder geval draaglijk te maken.

De laatste jaren begrijpen we steeds beter hoe pijn bij kanker ontstaat, en waarom een bepaalde behandeling bij de ene patiënt wel werkt en bij de andere niet. Dat betekent dat we de pijn ook gerichter kunnen aanpakken, en een maatwerkoplossing kunnen zoeken. Bovendien hebben we steeds meer verschillende medicijnen en behandelmethoden tot onze beschikking. Verder is de kennis bij bijvoorbeeld huisartsen over het onderwerp enorm toegenomen.

Ruim de helft van alle kankerpatiënten geneest, of overleeft langdurig. Door de vroege opsporing en de betere behandelmogelijkheden, neemt dat aantal almaar verder toe. Fantastisch, maar het creëert ook nieuwe uitdagingen. Voor veel mensen wordt het leven na kanker namelijk nooit meer hetzelfde. Vaak horen daar ook klachten bij, zoals chronische pijn. Late gevolgen, noemen we die. Soms treden ze pas maanden of zelfs jaren na de behandeling op.

Het lastige is dat de mensen dan qua hulp nog weleens tussen wal en schip vallen. Dat geldt zeker voor overlevers die niet meer voor hun kanker in behandeling zijn. De uitdaging voor de komende jaren is om ook hen allemaal goede pijnbestrijding te bieden. Kortom: als je als (ex-)kankerpatiënt pijn hebt, is het belangrijk dat je dat eerlijk zegt. Vraag je arts om informatie en hulp. Geeft de behandeling niet voldoende verlichting? Laat je dan doorverwijzen naar een pijnspecialist. Want pijn lijden bij of na kanker hoeft echt niet.'

Wat kun je zelf doen om pijn aan te pakken?

Psycholoog dr. Frits Winter is schrijver van het boek De pijn de baas, waarvan meer dan 50.000 exemplaren zijn verkocht. Zijn methode wordt gebruikt in veel revalidatieklinieken en fysiotherapiepraktijken.

'Chronische pijn is in veel gevallen therapieresistent. Professionele hulp haalt dan weinig tot niets (meer) uit. "Je moet er maar mee leren leven", horen patiënten vaak. Een wreed advies, want voor hen betekent dat: veroordeeld zijn tot een uitzichtloos leven vol pijn. Zo lijkt het althans. Want therapieresistent betekent gelukkig niet dat er niets aan pijn te doen is. Ga maar na: veel patiënten weten donders goed dat hun pijn verergert als ze moe of gestrest zijn, of juist vermindert als ze zich gelukkig voelen.

Pijn is dus geen statisch gegeven – je kunt er zelf invloed op uitoefenen. Mits je over de juiste kennis en vaardigheden beschikt. Je eigen therapeut worden, noem ik dat. Het draait allemaal om het bereiken van een evenwicht tussen inspanning, ontspanning en afleiding. Als je dat lukt, krijgt de pijn een minder grote rol in je leven.

Pijnvermindering is daarbij geen doel op zich, maar vaak wel een automatisch gevolg van de veranderingen die je doorvoert. Dat klinkt natuurlijk makkelijker dan het is. Als je leven jarenlang door pijn is beheerst, ben je vaak onzeker, bang of somber. Dan kun je wel een steuntje in de rug gebruiken om jezelf uit het moeras omhoog te trekken. Met dat doel heb ik een praktische, no-nonsensehandleiding gemaakt over hoe je op eigen kracht de pijn de baas wordt. Stapsgewijs werk je aan het herstel van je kracht en conditie, aan het organiseren van support en aan het terugkrijgen van de regie over je leven. Een betere pijndemper is er niet. Ik heb keer op keer gezien dat pijnpatiënten zichzelf op die manier echt beter kunnen maken.'

Dit artikel is eerder gepubliceerd in Radar+, Lente 2017, nummer 2

Wil je meer van dit soort handige informatie? Kijk op radarplus.nl