Al ruim 40 jaar kunnen burgers een beroep doen op de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De eerste Wob 1978 trad op 1 mei 1980 in werking. In 1991 wordt in de opvolger geregeld wat de overheid in de openbaarheid moet doen en wat niet. Het is in artikel 110 van de Grondwet geregeld dat de overheid bij de uitvoering van haar taak openbaarheid geeft. De Wob bepaalt welke informatie openbaar is en wanneer deze verstrekt moet worden als iemand een Wob-verzoek indient.

Het kerndoel van de Wob is het reguleren van de openbaarheid van het bestuur en de informatievoorziening hiervan. Dit is essentieel voor een goede en democratische bestuursvoering. Inmiddels wordt in politiek Den Haag al jaren gesproken over een nieuwe Wob, die gaat Wet open overheid (Woo) heten. De Eerste Kamer moet de Woo nog goedkeuren. 

Openbaarheid en transparantie onder druk

En deze openbaarheid en transparantie staan onder druk. Kijk naar de affaire met de kinderopvangtoeslag. Ouders worden door de Belastingdienst onterecht van fraude beschuldigd. Als ze een beroep doen op de Wob en stukken opvragen om te kijken waarvan ze precies verdacht worden, krijgen ze ordners vol zwart gemaakte papieren. Ze hebben na jaren nog steeds geen idee waar ze van beschuldigd worden en kunnen ook geen verweer aanvoeren.

Geen antwoord op je vraag

Het Tweede Kamerlid Renske Leijten (SP) zag tijdens de toeslagenaffaire hoe ouders keer op keer geen informatie kregen. 'Ik zie op dit moment dat veel burgers geen antwoord krijgen als zij vragen stellen. Bij de toeslagenaffaire begon het met veel zwartgelakte dossiers. Vervolgens wil je weten: is er sprake van discriminatie of etnisch profileren? Als je daar naar vraagt krijg je geen enkel antwoord van de Belastingdienst. Ze verwijzen je voor discriminatie door naar een ander loket, het College voor de Rechten van de Mens. Maar ze geven geen antwoord op je vraag. Ook als mensen vragen: wat heb ik fout gedaan? Waarom ben ik eruit gepikt? Je krijgt het niet te horen.' 

Lang wachten op een reactie

Dit voorbeeld is helaas geen uitzondering en je moet ook lang wachten op een reactie. Je zou binnen 56 dagen antwoord moeten krijgen. Volgens Wob-expert Roger Vleugels, die journalisten helpt en Wob-cursussen geeft aan burgers, wordt de toch al trage beslistermijn in meer dan tachtig procent overschreden. En moet je vaak in beroep gaan. 

Vleugels diende sinds 1986 al meer dan 7500 Wob-verzoeken in. In 3.500 van die zaken was het nodig om in bezwaar te gaan, in 1.100 daarvan volgde beroep en in 160 gevallen hoger beroep bij de Raad van State of het College van Beroep voor het Bedrijfsleven. Twee zaken hebben geleid tot een beroep bij het Europese Hof voor de Mensenrechten in Straatsburg. 

Overheid voert ontmoedigingsbeleid

Vleugels ziet de laatste jaren een kentering. 'De manier waarop de overheid omgaat met Wob-verzoeken is drastisch veranderd. Sinds 2016 is obstructie toegenomen. Wie tien jaar geleden een Wob-verzoek indiende, kreeg (soms met moeite) informatie. Als je nu exact hetzelfde verzoek indient, krijg je de gegevens veel later, is veel informatie zwart gelakt en is dat zwart lakken vaak ook nog onrechtmatig, wordt informatie op onrechtmatige gronden geweigerd of krijg je gewoon niets.' 

De overheid voert een ontmoedigingsbeleid: maak het mensen vooral lekker lastig in de hoop dat ze afhaken. Vleugels zegt: 'De Wob is een recht. Het wordt door de overheid nu meer gezien als een gunst of serviceverlening. En de overheid houdt graag de regie. Wij bepalen wel wie, wat, wanneer krijgt.'

'Documenten worden achtergehouden'

Radar doet een oproep: wat zijn uw ervaringen met de Wob? We ontvangen een bloemlezing aan klachten van teleurgestelde burgers, die via een Wob-verzoek informatie proberen te krijgen van de overheid. 

Een paar citaten uit de ontvangen mails: 'Je wint het als consument nooit. Het is vechten tegen bierkaai.' 'Je hebt een advocaat, maar die krijgt de informatie ook niet boven tafel.' 'Tijdens een hoorzitting wordt er gezegd: er zijn geen stukken en die blijken er later dus wel te zijn.' 'Inmiddels twee maal bij de Raad van State geweest, waarbij tijdens de juridische procedures meermaals is gebleken dat documenten worden achtergehouden dan wel worden gewist.' 

Heb jij ervaring met de Wob?

'90 procent haakt af'

Vleugels bevestigt het beeld dat burgers met een kluitje in het riet worden gestuurd. Of dat ze standaard een afwijzing ontvangen. Veel mensen laten het na een paar pogingen zitten. De overheid traineert bewust het geven van informatie of verstrekt informatie onleesbaar via grote zwarte passages of in kleine partjes, zodat je iedere keer opnieuw een verzoek moet indienen. Of je krijgt gewoon niets, terwijl de stukken wel degelijk bestaan. Dus er worden doelbewust door de overheid gegevens achtergehouden. Ben je het er niet mee eens, dan moeten mensen naar de bestuursrechter stappen en krijgen te maken met griffiekosten of eventuele advocaatkosten voor juridische bijstand. 'Dan haakt bijna negentig procent af', zegt Vleugels.

Onterechte argumenten

De overheid en met name gemeenten zijn een kei in het aanvoeren van onterechte argumenten om informatie niet te hoeven verstrekken. Daarover kan Chris Segerius uit Enkhuizen meepraten. In deze gemeente, pal aan het IJsselmeer, moet het nieuwe recreatieoord Enkhuizer Zand herrijzen: een park met 100 kampeerplekken en 265 vakantiewoningen aan het water. 

Segerius wilde graag weten voor hoeveel geld de gemeente de grond heeft verkocht. Deze informatie krijgt hij niet. Hij achterhaalt dit uiteindelijk via het Kadaster. Wat blijkt? De gemeente heeft 17 hectare verkocht voor een spotprijs van 335.000 euro. Segerius vraagt in juli 2020 (drie jaar na de verkoop van de grond) via een Wob-verzoek om inzage in het taxatierapport en de exploitatieopzet (de kosten-baten analyse van de gemeente). 

Geheimverklaring

Segerius zegt: 'Je moet heel precies formuleren welk document je wilt hebben, want als je maar een letter verkeerd staat zeggen ze: dat is er niet.' Ondanks al zijn pogingen krijgt de gepensioneerde Segerius de informatie niet. Het taxatierapport en de exploitatieopzet zijn 'geheim verklaard'. Volgens Segerius gelden voor zo'n geheimverklaring specifieke regels (artikel 25.3 van de Gemeentewet), maar die procedure is nooit gevolgd door de gemeente Enkhuizen. 

Hij ontvangt in december 2020 een afwijzingsbrief van de gemeente Enkhuizen dat ze geheimhouding niet willen opheffen. 'Het belang bij het verstrekken van het taxatierapport weegt niet op tegen het economische en financiële belang van de gemeente. Openbaarmaking van het taxatierapport zou gevolgen kunnen hebben voor de onderhandelingspositie van de gemeente.'

'Alsof ik gemeentevijand nummer 1 ben'

Segerius zegt: 'Het is net of ik gemeentevijand nummer 1 ben, waarmee je niet in discussie mag treden. Ik ben bang dat door de procedures die ze gevolgd hebben de gemeente miljoenen is misgelopen. Ja, dat is geen gemeentebestuur die dat graag zegt.'

Inspreken is niet toegestaan

Volgens Roger Vleugels geldt artikel 10 lid 2 aanhef en onder b van de Wob alleen als er nog onderhandeld wordt door de gemeente. De gemeente voert dus een onterechte uitzonderingsgrond op. Als er een finale handtekening onder is gezet is er geen reden meer om het geheim te houden. Segerius denkt slim te zijn en en wil gebruik maken van zijn inspreekrecht tijdens de gemeenteraadsvergadering. Dat moeten vanwege corona voortaan schriftelijk. Hij stuurt zijn stuk naar de griffie en krijgt het bericht dat: 'Inspreken over dit onderwerp derhalve niet is toegestaan.' Segerius houdt op Pim's prietpraat een blog bij van al zijn belevenissen met de gemeente Enkhuizen.

De gemeente Enkhuizen laat weten: 'Het Recreatiegebied Enkhuizer Zand is nog in ontwikkeling. Op dit moment wordt begonnen aan de aanbesteding en uitvoering van de aanleg van het openbaar gebied. Via een Wob-verzoek is inzage gevraagd in het taxatierapport en de exploitatieopzet. Omdat het taxatierapport betrekking heeft op de totale gebiedsontwikkeling van het Enkhuizer Zand kunnen we die pas openbaar maken als het project is afgerond en opgeleverd. De exploitatieopzet is niet openbaar gemaakt omdat hier sprake is van bedrijfsgegevens die vertrouwelijk aan de gemeente zijn meegedeeld. Het gaat hier specifiek om financiële informatie/gegevens.' Lees hier de volledige reactie.

Zwarte documenten

Annemieke van Straaten is begaan met de paarden en de dieren die leven in de oostvaardersplassen. Al jaren is er discussie over het welzijn van deze dieren en Annemieke wil alles hierover weten. Ze besluit de betrokken instanties te benaderen met verschillende Wob-verzoeken. Ze krijgt vele documenten zwart terug: 'Toen die Wob documenten helemaal zwart waren, toen dacht ik echt, dus de belangen zijn heel groot. Dat moet wel.' In één document is bijna niets meer leesbaar behalve drie woorden: 'de', 'het', 'een'.

De NVWA is één van de instanties waar Annemieke van Straaten Wob-verzoeken indient. Uit gegevens van de NVWA blijkt dat van de verzoeken die de NVWA in 2020 heeft afgehandeld, de gemiddelde behandeltijd zelfs zeven maanden was. In het overgrote deel van de gevallen werd de wettelijke termijn overschreden. 

De NVWA laat in een reactie weten: 'Het klopt dat het soms lang duurt voordat een Wob-procedure kan worden afgesloten. Er worden bij de NVWA jaarlijks gemiddeld 330 Wob-verzoeken gedaan die in omvang verschillen van enkele pagina's tot duizenden documenten.' De volledige reactie van de NVWA is hier terug te lezen.

De gemeente Flevoland en Staatsbosbeheer hebben een schriftelijke reactie op deze situatie gestuurd. Die vind je via onderstaande links:

• Lees de reactie van de provincie Flevoland
• Lees de reactie van Staatsbosbeheer

'Dat heeft veel inkt gekost'

Ook Roel van Rossem uit het Friese Makkinga heeft veel ervaring met het indienen van Wob-verzoeken en het krijgen van zwarte documenten. Volgens Roel van Rossem is er sprake van geluidsoverlast van een nabijgelegen motorcrossbaan.

Van Rossem vraagt hierover verschillende documenten op bij de gemeente Ooststellingwerf. 'Het eerste wat ik dacht is: dat heeft heel veel inkt gekost. Maar vervolgens, als je dan naar de inhoud gaat kijken, dan vraag je je af waarom bepaalde dingen zijn weggelaten.' Volgens Roel van Rossem overschrijdt de geluidsoverlast de grens van wat toelaatbaar is, dus vraagt hij hier informatie over op. De gemeente doet een geluidsmeting, maar tot van Rossems verbazing is de uitkomst van deze meting ook zwart weggelakt. 

De gemeente Ooststellingwerf laat in een reactie weten: 'In de bijlage die is meegestuurd is niet de geluidsmeting weggelakt, maar het interne beraad. Wij hebben de geluidsmeting op eigen initiatief naar de heer Van Rossem gestuurd. Hier ging ook geen Wob-verzoek aan vooraf. Net zoals dat geldt voor alle andere geluidsmetingen in de afgelopen periode.' De volledige reactie lees je hier. 

De motorcrossbaan laat in een reactie weten: 'Wij kwamen er per toeval achter dat de familie van Rossem vanavond in Radar te zien is betreffende honderden Wob-verzoeken die zij in de afgelopen 2 decennia gedaan hebben naar de gemeente Ooststellingwerf betreffende het circuit de Prikkedam. Het motorsport circuit ligt er al 75 jaar. Er wordt twee keer per week drie uren getraind, mits het weer het toelaat. Er mogen per jaar drie wedstrijddagen worden georganiseerd. Alle motoren voldoen bij aanvang van de training aan de geluidsnormen die zijn vastgesteld door de KNMV.'

De provincie Friesland heeft ook een reactie gestuurd. Lees hier de volledige reactie.

Leijten: 'Overheid voedt het wantrouwen'

Deze houding van de overheid baart het Kamerlid Renske Leijten ernstige zorgen. 'De overheid is er voor ons, maar de overheid keert zich steeds meer tegen ons. Hier heb ik ernstige twijfels over. Er ontstaat meer wantrouwen en daarover maak ik mij oprecht zorgen. Door mensen zo te behandelen en geen antwoorden te geven, voed je het wantrouwen. Burgers belanden tegenover een dichte overheid. Dit vind ik echt een probleem. Dit brengt onze democratie in gevaar. Mensen kunnen niet meer hun recht halen. De overheid hoort dienstbaar te zijn richting mensen. Ambtenaren houden veel te veel vast aan procedures en wetten en kijken niet naar de mensen. Leuk dat de procedure goed is uitgevoerd, maar is het probleem ook opgelost? Zijn mensen geholpen? We moeten wat mij betreft af van dit soort procesmanagement.'

Machtsmisbruik

Volgens Leijten wordt er nu regelmatig om politieke redenen geen informatie verstrekt. Dat men bang is dat het politieke aanzien wordt geschaad. Het Kamerlid zegt: 'Dat mag niet. Je kunt dit niet zo besluiten en op deze manier proberen een discussie uit de weg te gaan. De wet geldt voor iedereen. De wet moet niet gebruikt worden om de overheid te beschermen. Als een burger iets navraagt, mag je hem die informatie niet onthouden omdat die informatie je niet bevalt. Bovendien is de overheid een geduchte tegenstander. De overheid heeft tijd en geld en dat heeft de burger meestal niet. Het is een oneerlijke strijd, soms is er zelfs sprake van machtsmisbruik.'